BỘ MÔN LÝ LUẬN SỬ HỌC
Quá trình hình thành và phát triển
Bộ môn Lý luận sử học là bộ môn hình thành muộn trong Khoa Lịch sử. Năm 1981, xuất phát từ yêu cầu thực tiễn đào tạo cử nhân khoa học của Khoa Lịch sử, GS Hà Văn Tấn được giao trách nhiệm viết bản đề án xây dựng Bộ môn Lý luận sử học. Bản đề án có đoạn viết: “Trong các trường đại học tổng hợp, sinh viên Khoa Lịch sử không được học tập riêng về phương pháp và phương pháp luận. Người ta khuyên sinh viên tự rút ra các vấn đề về phương pháp và phương pháp luận từ các bài giảng của các bộ môn cụ thể. Tất nhiên, sinh viên hiện nay nói chung chưa đủ khả năng để làm việc đó. Nếu có số ít nào đó làm được như vậy thì kiến thức về phương pháp và phương pháp luận họ thu nhận được không có hệ thống. Vì vậy, sinh viên rất yếu về phương pháp và phương pháp luận. Hiển nhiên điều này hạn chế rất lớn khả năng công tác của họ sau khi ra trường. Việc bồi dưỡng phương pháp và phương pháp luận một cách có hệ thống cho sinh viên sử đã trở nên cấp thiết.”
Về tên gọi của Bộ môn, bản đề án viết: “Công việc của tổ bộ môn này không chỉ bó hẹp trong các vấn đề phương pháp và phương pháp luận. Nói đến phương pháp luận là phải nói đến triết học của lịch sử, cũng như nói đến phương pháp biên soạn lịch sử là phải đề cập đến lịch sử sử học. Như vậy, tổ bộ môn này phải nghiên cứu các vấn đề chung rộng có tính chất lý luận của khoa học lịch sử. Vì vậy, đề nghị gọi bộ môn này là Bộ môn Lý luận sử học.”
Nhưng sau khi đề án xây dựng Bộ môn gửi đi, Nhà trường chỉ đồng ý cho gọi tên Bộ môn là Phương pháp luận sử học. Ngày 20-7-1983, Hiệu trưởng Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội ký quyết định số 372/TCCB thành lập Bộ môn Phương pháp luận sử học.
21 năm sau, Hiệu trưởng trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội ký quyết định số 1082/QĐ XHNV/TC ngày 4-6-2004 đổi tên Bộ môn Phương pháp luận sử học thành Bộ môn Lý luận sử học. Như vậy là tên Bộ môn đã được gọi theo đúng như đề nghị của đề án xây dựng.
Ngày đầu mới thành lập, đội ngũ cán bộ của Bộ môn gồm có các thầy: Hà Văn Tấn, Nguyễn Văn Thư, Phạm Xuân Hằng, Hoàng Hồng. Những năm tiếp theo được bổ sung các thầy, cô: Lê Văn Sinh, Phan Phương Thảo, Đinh Thị Thùy Hiên. GS Hà Văn Tấn là Chủ nhiệm Bộ môn từ ngày đầu thành lập đến năm 2009; giúp việc cho GS lần lượt có các Phó Chủ nhiệm Bộ môn: Phạm Xuân Hằng, Trần Kim Đỉnh, Hoàng Hồng, Phan Phương Thảo. Kể từ tháng 9 năm 2009, chức vụ Chủ nhiệm Bộ môn do PGS.TS Hoàng Hồng đảm trách. PGS. TS Phan Phương Thảo tiếp tục giữ vị trí Phó chủ nhiệm Bộ môn.
Trong chương trình đào tạo cử nhân sử học của Khoa Lịch sử, Bộ môn đảm nhận giảng dạy các môn học sau đây:
– Phương pháp luận sử học: trình bày một hệ thống lý thuyết bao gồm ba bộ phận cấu thành: Phương pháp luận sử học là Phương pháp luận đối tượng lịch sử, Phương pháp luận nghiên cứu lịch sử và phương pháp luận trình bày lịch sử.
– Sử liệu học: Khoa học về sử liệu, về các phương pháp khai thác và xử lý các thông tin lịch sử từ sử liệu.
– Triết học lịch sử: Trình bày các quan điểm về triết học lịch sử qua các thời đại mà đỉnh cao là chủ nghĩa duy vật lịch sử trong học thuyết Mác.
– Lịch sử sử học: Trình bày các trường phái sử học, các phương pháp sử học và sự tích luỹ các tri thức lịch sử của nhân loại và của Việt Nam.
– Các phương pháp nghiên cứu lịch sử: Giới thiệu một số phương pháp cụ thể ứng dụng trong nghiên cứu lịch sử như phương pháp định lượng, phương pháp khu vực học, phương pháp hệ thống cấu trúc, phương pháp xã hội học lịch sử, phương pháp so sánh, phương pháp hồi cố và hậu suy…
Việc chuẩn bị nội dung và kiến thức để hình thành bài giảng cho các môn học trên là một thách thức to lớn đối với các cán bộ trẻ của bộ môn. ở Việt Nam, các vấn đề thuộc Lý luận sử học chưa được nghiên cứu thấu đáo và có hệ thống. Vì vậy, quá trình chuẩn bị bài giảng của các thành viên trong bộ môn cũng là quá trình khám phá và khai phá về một môn học mới.
Môn học Phương pháp luận sử học là môn học đầu tiên của bộ môn được giảng dạy cho sinh viên khoa Lịch sử từ năm học 1982-1983. Trước đó, năm 1981, GS Hà Văn Tấn đã giới thiệu bài giảng này cho các cán bộ trẻ Khoa Lịch sử. Kế theo, các môn học của Bộ môn cũng lần lượt được chính thức đưa vào chương trình đào tạo cử nhân của Khoa Lịch sử.
Năm 1990, tập bài giảng Triết học lịch sử hiện đại của GS Hà Văn Tấn được xuất bản. Cũng trong năm này, giáo trình Lịch sử sử học thế giới của Hoàng Hồng đã được in. Đó là những cố gắng lớn. Hiện nay, bộ môn đang gấp rút hoàn thành các giáo trình Phương pháp luận sử học, Sử liệu học, Phương pháp định lượng trong sử học.
Ngoài ra, Bộ môn đã xây dựng kế hoạch và chuẩn bị triển khai thực hiện một số đề án khoa học nhằm bổ sung và cập nhật kiến thức trong nội dung giảng dạy của Bộ môn, đó là: Các nguồn sử liệu lịch sử Việt Nam; Các phương pháp mới trong nghiên cứu lịch sử; Nhận thức mới một số vấn đề lịch sử trong sử học Việt Nam hiện đại.
Ngoài công việc giảng dạy đào tạo đại học, Bộ môn còn tích cực tham gia hoạt động đào tạo sau đại học. Một thuận lợi lớn là gần như ngay sau ngày thành lập, Bộ môn đã được Bộ đại học và Trung học chuyên nghiệp cho phép đào tạo sau đại học với chuyên ngành Biên soạn Lịch sử và Sử liệu học, mã số 50311. Năm 2003, Bộ Giáo dục và Đào tạo đổi tên chuyên ngành là Lịch sử sử học và Sử liệu học, mã số 602258.
Bộ môn đã trở thành cơ sở duy nhất trong cả nước đào tạo thạc sĩ và tiến sĩ chuyên ngành Lịch sử sử học và Sử liệu học. Ba cán bộ trong Bộ môn đã hoàn thành chương trình đào tạo sau đại học theo chuyên ngành Lịch sử sử học và sử liệu học, đó là Trần Kim Đỉnh và Hoàng Hồng thực hiện luận án Phó tiến sĩ và Đinh Thị Thuỳ Hiên thực hiện luận văn Thạc sỹ.
Ngoài ra đã có 7 cán bộ từ các cơ quan khác nhau đến học tập, nghiên cứu tại bộ môn và đã bảo vệ thành công luận án tiến sĩ chuyên ngành Lịch sử sử học và Sử liệu học.
Trải qua 23 năm tính từ ngày thành lập, Bộ môn Lý luận sử học đã thực hiện được những nhiệm vụ cơ bản đặt ra trong đề án ban đầu.
Làm được điều đó là nhờ có sự nỗ lực phấn đấu của tất cả các thành viên trong Bộ môn, nhưng trước hết phải nói đến vai trò vô cùng quan trọng của GS Hà Văn Tấn đối với sự tồn tại và phát triển của Bộ môn. Thầy là người xây dựng đề án thành lập Bộ môn và là Chủ nhiệm Bộ môn từ ngày thành lập cho đến nay. Hiện tại, tuy Thầy tuổi đã cao, sức đã yếu nhưng vẫn luôn dõi theo những hoạt động của Bộ môn và sẵn sàng chỉ dẫn các vấn đề chuyên môn bằng một trí lực còn rất mạnh mẽ và uyên bác.
Những thành tựu mà Bộ môn Lý luận sử học đạt được trong 23 năm qua đã và đang khẳng định Bộ môn là cơ sở giảng dạy và nghiên cứu các vấn đề lý luận sử học lớn nhất và chính quy nhất trong cả nước.
Bộ môn Lý luận Sử học
